Archief Lettele en Omgeving

Misschien een rare titel voor het onderwerp
Toch schuilt hier achter een leuk verhaal met een historische achtergrond. Het verhaal heb ik uit het NRC van 5 aug. 2006

Huis en muis rijmen op elkaar, in alle Germaanse talen en dialecten, behalve in Salland( en een deel van de Achterhoek en Drenthe). Dat is gek, vertelt Pieter van Reenen in zijn boek ‘In Holland staat een huis’ wat tot stand kwam bij zijn afscheid Hoogleraar taalkunde aan de Vrije universiteit van Amsterdam.In Salland wordt ‘moes’ gezegd, met de voor Oost-Nederland typerende oe, maar ook ‘huus‘ met de uu die vroeger in Holland gebruikelijk was. Van Reenen ontdekte dat de grens tussen dit huus-moes-gebied en het meer oostelijk gelegen hoes-moes-gebied samenvalt met de grens tussen Salland en Twente. Tussen die twee streken lagen indertijd moerassen en  was in het begin van de 17e eeuw ook een politiek-religieuze grens. Salland hoorde tijdens het Twaalfjarig Bestand, van 1609 tot 1621, tot de republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en was hoofdzakelijk gereformeerd,  terwijl Twente nog katholiek was, omdat het onder de Spaans invloedssfeer viel. De protestante predikanten hadden in Salland veel invloed. Zij hebben daar de Hollandse uu geïntroduceerd en waarschijnlijk bewust gecultiveerd. Maar omdat zij ook maar gewoon mensen uit Overijssel en omgeving waren, gebruikten ze de uu onvolledig. Vandaar dat hij maar in een beperkt aantal woorden is doorgedrongen.
In Salland wordt de uu behalve in ‘huus’ nog in 5 andere woorden gebruikt: uut, buut’(e)n, duuz(e)’nd, gebruuk’(e)n, en sluut’(e)n.
Dat zijn in het Hollands precies de zes frequentste woorden met een uu zegt van Reenen die zijn computer aan de hand van tekstbestanden heeft laten uitrekenen hoe het zit met die frequenties. “Bovendien zijn het neutrale woorden. Terwijl een woord als muis een meer informeel woord is, denk ik. Je praat met vreemdelingen niet zo gauw over het feit dat je een muis in huis hebt. Ik heb zelfs het vermoeden dat die predikanten in hun contacten met de Hollanders het woord muus nooit gehoord hebben.”
Van Reenen:” De kerk functioneerde als een nationaal netwerk met veel onderlinge contacten. Voor de datering van de verandering van ‘hoes’ naar ‘huus’ in Salland heb ik zowel naar Salland en Twente gekeken: wanneer zijn daar gereformeerde predikanten actief geweest? En dan zie je: waar tussen 1606 en 1625 géén gereformeerde invloed bestond, maar later wel, daar hebben ze de oude uitspraak behouden en zeggen ze nog steeds ‘hoes’.”
Er zijn overigens twee dorpen in Salland die niet meedoen met de ‘huus’-uitspraak; Den Ham en Gramsbergen. Ook hier levert de gereformeerde kerk de verklaring. Van Reenen: “ Ïn Den Ham heeft een minkukel van een predikant gezeten, die gehaat werd door zijn gemeente. Dat trof ik toevallig in archiefstukken aan. Gramsbergen was wat moeilijker. Ik heb dat moeizaam uit verschillende bronnen bij elkaar geharkt: daar zat een predikant die ruzie kreeg en ontslagen werd.”

Hoe groot de invloed van een predikant kon zijn blijkt uit een enkele uitzondering in ‘Hoes-land’: Vriezeveen, in het Spaansgezinde en katholieke Twente. Dáár zat juist een  gereformeerde predikant die heel tactisch en aardig met de mensen omsprong. Vandaar dat ze in Vriezeveen nu ‘huus’ zeggen, terwijl het in de rest van Twente gewoon ‘hoes’ is.

Bronnen:

-Pieter van Reenen: In Holland staat een ‘Huis’ . Nodus Publikationen, Munster/ Stichting Neerlandistiek VU, Amsterdam.
-Berthold van Maris: NRC Handelsblad 5 augustus 2006, p. 19

Dit bericht werd eerder gebubliceerd in 2014 in 'De Letter' (BV)